همسران پیامبر (ص) و فلسفه تعدد زوجات آن
تهیه و تنظیم از :
واحد پاسخ به سوالات ، دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم
ام المؤمنین سوده
سوده دختر زمعه بن قیس، از بنی خشل بن عامر بن لؤی؛ وی ابتدا با پسر عمویش سکران بن عمروبن عبد شمس ازدواج نمود و با ظهور اسلام و دعوت رسول خدا(ص) مسلمان شد و سپس شوهرش هم مسلمان شد و هر دو در هجرت دوم به حبشه مهاجرت نمودند و پیش از هجرت پیامبر(ص)، به مکه برگشتند. سکران پیش از هجرت پیامبر(ص) وفات کرد و سوده بعد از انقضای عده وفات، به همسری پیامبر (ص) در آمد. مهریه وی در این ازدواج چهارصد درهم مقرر شد.
پس از رحلت حضرت خدیجة کبری، خوله بنت حکیم بن اوقص، همسر عثمان بن مظعون، پیش پیامبر(ص) آمد و گفت: فکر می کنم پس از مرگ خدیجه تنها شده اید، اگر مایل باشید برای شما خواستگاری کنم. وی به خواستگاری سوده رفت و مقدمات ازدواج این دو را فراهم نمود. (7)
برخی از مورخان نوشته اند که بین سوده و پیامبر(ص) مسایلی پیش آمد و پیامبر(ص) قصد داشت تا او را طلاق دهد. سوده به پیامبر (ص) گفت: یا رسول الله من جوان نیستم و دیگر نمی توانم ازدواج کنم، مرا طلاق نده. من می خواهم در میان زنان شما باشم. پیامبر(ص) پذیرفت. بار دیگر بین این دو مسایلی پیش آمد و حضرت قصد طلاق وی را نمود. سوده گفت یا رسول الله من حاجتی به مردان ندارم، اما می خواهم مرا طلاق ندهی تا در روز قیامت در زمرۀ زنان شما باشم و پیامبر او را طلاق نداد.
سوده به همراه دیگر زنان پیامبر(ص) در حجة الوداع به زیارت خانة خدا مشرف شدند. و پس از آن زنان پیامبر(ص) دیگر به مکه نرفتند؛ چرا که قرآن به آنان دستور داد که در خانه هایشان بمانند، خلیفه دوم در زمان خلافت خود یک بار به همه زنان پیامبر(ص) اجازه زیارت خانه خدا را داد. همه زنان پیامبر(ص) به جز سوده و زینب بنت جحش به زیارت خانه خدا رفتند، اما این دو نفر گفتند که ما بعد از رسول خدا(ص) بر هیچ دابه ای سوار نمی شویم. سوده گفت که من در خانه می مانم؛ چنان که خداوند عالم به من دستور داده است.
وفات سوده شوال سال 54 هجری گزارش شده است؛ برخی نیز زمان درگذشت وی را در حکومت عمر ذکر کرده اند. (8)
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
7. طبقات الکبری، ابن سعد، ج 8، ص 79.
8. سیره ابن هشام، ج 1، ص 271؛ البدء و التاریخ، ج 4، ص 146.
ام المؤمنین عایشه
عایشه دختر ابی بکر بن ابی قحافه، عبدالله بن عثمان است که مادرش ام رومان دختر عامر بن عویمر کنانی است.
دربارة تولد وی برخی گفته اند که در سال چهارم بعثت متولد شد، برخی دیگر نیز گفته اند که وی در ابتدای بعثت مسلمان شد و هیجدهمین مسلمان بود (10) که در این صورت سن او در هنگام ازدواج، از آن چه مشهور است، بیشتر داشت.
در هر حال، رسول خدا(ص) پس از وفات حضرت خدیجه، با وساطت خوله بنت حکیم بن اوقص، همسر عثمان بن مظعون و با خواست پدرش ابوبکر او را با مهریه چهارصد درهم به عقد خود در آورد و چند سال بعد، در شوال سال دوم هجرت و پس از جنگ بدر، با اصرار و پافشاری پدرش ابوبکر، او را به خانه خود برد.
عایشه بیش از هشت سال در نزد پیامبر(ص) بود و پس از پیامبر (ص) در حکومت چهار خلیفه و معاویه زندگی نمود. در زمان ابوبکر و عمر از زمرۀ حامیان قوی حکومت بود. عمر امتیاز ویژه ای برای وی قایل بود؛ او به همة همسران پیامبر (ص) ده هزار درهم مقرری می داد، ولی برای عایشه دوازده هزار درهم تعیین کرد. (11) اما در زمان عثمان، وی نخست حامی عثمان بود، ولی در نیمة دوم خلافت، به مخالفت باوی برخواست و در تحریک مخالفان عثمان نقش به سزایی داشت.
تا آن جا که پس از قتل عثمان، با شنیدن خبر قتل وی، سجدۀ شکر به جای آورد.
پس از کشته شدن عثمان به مخالفت با حکومت علی (ع) پرداخت و رهبری مخالفان را به عهده گرفت و پایه گذار جنگ جمل شد.
پس از شکست در جنگ جمل، امیرمؤمنان علی(ع) با احترام او را به مدینه فرستاد و تا شهادت علی (ع) از مدینه قدم به بیرون ننهاد.
وی بعد از شهادت علی (ع) به سوی معاویه شتافت و به همراهی با آنان، به نشر فضایل معاویه و دودمان بنی امیه و مذمت علی (ع) و یارانش پرداخت.
عایشه می گوید: زنان رسول خدا (ص) دو گروه بودند؛ در یک گروه حفصه، صفیه، سوده و خود او و در طرف دیگر «ام سلمه» و دیگر زنان آن حضرت حضور داشتند. (12)
به نقل ابن سعد کاتب واقدی، عایشه در روزهای آخر زندگی از کرده های خود سخت پشیمان بود. ابن عباس بر وی وارد شد و از وی به نیکی یاد کرد. سپس عبدالله بن زبیر بر وی وارد شد. عایشه به او گفت: ابن عباس خوبیهای مرا برشمرد؛ ای کاش من فراموش شده بودم و این حرف ها را نمی شنیدم.
وی در جای دیگر می گوید: ای کاش من گیاهی از نباتات زمین بودم و سخنی از من مطرح نبود. (13)
هم چنین از وی نقل شده است: «انی قد احدثت بعد رسول الله (ص)، فادفنونی مع ازواج النبی(ص)»؛ من پس از رسول خدا (ص) کارهایی که شایسته نبود، انجام دادم پس مرا با زنان پیامبر(ص) دفن کنید. عایشه می خواست در کنار پیامبر دفن شود، ولی به دلیل کارهایی که پس از پیامبر(ص) انجام داد، از این نظر منصرف شد و دستور داد در قبرستان بقیع در جوار قبور همسران پیامبر(ص) به خاک سپرده شود.
وی در سال 57 یا 58 یا 59 هجری چشم از جهان فروبست و ابوهریره و بر وی نماز خواند و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد. (14)
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
9. طبقات، ج 8، ص 67.
10. صحیح بخاری، ج 5، ص 151؛ کتاب الهبه، سیراعلام النبلاء، ج 2، ص 143.
11. طبقات الکبری، ج 8، ص 74.
12. همان، ص 80.
13. اسدالغابه، ج 5، ص 426؛ الاعلام زرکلی، ج 2، ص 246؛ طبقات، ج 8، ص 81 به بعد.
14. طبقات الکبری، ج 8، ص 84.
ام المؤمنین حفصه
حفصه دختر عمر بن خطاب از قبیله بنی عدی مادرش زینب بنت مظعون.
تولد وی هیجده سال پیش از بعثت بوده است. او نخست به عقد «خنیس بن حذافه سهمی» درآمد نمود. با ظهور اسلام وی و همسرش هر دو مسلمان شدند و به مدینه هجرت نمودند. پس از جنگ بدر «خنیس» دار فانی را وداع گفت.
پس از آن که عده وفات حفصه تمام شد و مدتی پیش پدرش «عمر» ماند، و شوهری برای او پیدا نشد، عمر به «عثمان» پیشنهاد کرد که با حفصه ازدواج کند، اما عثمان این پیشنهاد را نپذیرفت. عمر پیش ابوبکر رفت و نگرانی خویش را از رد این پیشنهاد از سوی عثمان مطرح نمود و در ضمن او پیشنهاد کرد با حفصه ازدواج کند، او نیز این پیشنهاد را نپذیرفت. وی غضبناک از این دو نفر پیش پیامبر(ص) رفت و پیشنهاد نمود و سرانجام پیامبر(ص) پذیرفت و وی را با مهریه چهارصد درهم به عقد خویش در آورد. (15)
در تاریخ آمده است: حفصه با پیامبر ناسازگار بود و پیامبر(ص) وی را طلاق داد. اما با وساطت دو نفر از دایی های حفصه به نامهای «عثمان» و «قدامه» پسران «مظعون»، پیامبر(ص) رجوع نمود و از طلاق وی منصرف شد. (16) وی در گروه عایشه بود و در واقعه جمل وقتی از جنگ عایشه با علی(ع) آگاه شد، در مدینه جشن و سرور برپا کرد و از این پیش آمد اظهار شادمانی نمود. «ام کلثوم» دختر علی(ع) از این مجلس جشن خبردار شد و به صورت ناشناس وارد آن شد، سپس نقاب از چهره برکشید. حفصه چون او را دید، شرمنده شد و از وی عذرخواهی نمود. (17)
وی در سال 45 هجری در مدینه در گذشت؛ مروان حکم بر وی نماز خواند و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد. (18)
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
15. سفینة البحار، ج 1، ص 285، واژة حفصه.
16. طبقات الکبری، ج 8، ص 86.
17. سیرة النبی، ابن هشام، ج 4، ص 297؛ جوامع السیره، ص 33؛ الاعلام زرکلی، ج 3؛ ص 66.
18. طبقات الکبری، ج 8، ص 115.
ام المؤمنین زینب بنت خزیمه
وی دختر خزیمه بن حارث هلالی بود که در جاهلیت او را «ام المساکین» (مادر بیچارگان) می خواندند، چون به فقیران و مسکینان نیکی و مهربانی فراوان می نمود. زینب پیش از آن که به همسری رسول خدا (ص) در آید، چند شوهر کرده بود که در کتاب های تاریخی «عبدالله بن جحش اسدی»، «طفیل بن طفیل حارث مطلبی» و «عبیدة بن حارث» به عنوان شوهران وی معرفی شده اند.
برخی نوشته اند که وی پیش از ازدواج با رسول خدا (ص) همسر عبیدة بن حارث مطلبی بود که در جنگ بدر شهید شد. (19)
برخی دیگر نیز او را پیش ازازدواج با پیامبر(ص) همسر عبدالله بن جحش اسدی دانسته اند که او هم در جنگ احد شهید شد.
در هر حال، در اول سال چهارم هجری، رسول خدا(ص) با مهریه چهارصد درهم با وی ازدواج نمود. ولی او پس از دو یا سه ماه دارفانی را وداع گفت. برخی هم ازدواج او را در سال سوم هجری و مرگ او را پس از هشت ماه در ربیع الاول سال چهارم هجری در مدینه دانسته اند. (20)
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
19. سیرة النبویه، ج 1، ص 243.
20. طبقات، ج 8، ص 96 ـ 100.
ام المؤمنین، ام حبیبه
ام حبیبه رملة بنت ابی سفیان (25 هـ . ق ـ 44 هـ . ق) که همسر عبدالله بن جحش بود و با دعوت پیامبر (ص) هر دو مسلمان شدند و برای فرارز از آزار مشرکان قریش به حبشه مهاجرت نمودند. عبدالله در حبشه مسیحی شد و سپس از دار دنیا رفت. پیامبر(ص) از بی سرپرست شدن وی خبردار شد و از نجاشی پادشاه حبشه خواست وی را به عقد پیامبر(ص) درآورد. (21) نجاشی از طرف رسول خدا (ص)، وی را با چهارصد دینار، به عقد حضرت در آورد. برخی نوشته اند که این ازدواج در سال هفتم هجری رخ داد.
خبر این ازدواج به ابوسفیان رسید و او را منقلب کرد و سخنی بر زبان راند که از عظمت رسول خدا (ص) حکایت دارد: «ذلک الفحل لایقدع انفه»؛ چرا که اگر ابوسفیان کوشید تا دختر پیامبر (ص) را به خانة پدری برگرداند تا وی را در مشکل اقتصادی قرار بدهد، اکنون پیامبر(ص) بزرگواری نمود و دختر بی سرپرستش را به عقد خود درآورد و به خانه خود برد تا بفهماند که رسول خدا (ص) با این گونه حربه های اقتصادی متزلزل نمی شود.
وی در سال 44 هجری در مدینه درگذشت و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد. (22)
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
21. سیر اعلام النبلاء، ج 2، ص 201 به بعد؛ الاعلام زرکلی، ج 8، ص 97؛ طبقات، ج 8، ص 68 به بعد.
22. سوره احزاب، آیة 37.
ام المؤمنین ام سلمه
ام سلمه هند، دختر ابوامیه مخزومی (28 هـ ق ـ 62 هـ) مادرش عاتکه بنت عامر مخزومی است.
ام سلمه ابتدا همسر ابو سلمه عبدالله بن عبدالاسد مخزومی پسر عمه و برادر رضاعی رسول خدا (ص) بود. این زن و مرد هر دو دعوت پیامبر (ص) را اجابت نمودند و مسلمان شدند و برای فرار از آزار مشرکان قریش به حبشه هجرت کردند.
برخی از مورخان نوشته اند که وی دوبار به حبشه هجرت نمود. در حبشه فرزندانی به دنیا آورد. سپس به همراه همسرش به مکه بازگشت. در آن جا متوجه شدند که پیامبر (ص) و دیگر مسلمانان به مدینه هجرت نمودند. ابوسلمه زن و فرزندش را بر شتری سوار کرد و با هم رهسپار مدینه شدند. اما مشرکان مانع از حرکت ام سلمه شدند. ابوسلمه تنها به مدینه رفت و فرزندش را بستگان مشرک ابوسلمه پیش خود بردند. ام سلمه نیز نزد بستگان خود ماند. ام سلمه به دره «ابطح» مکه می رفت و در آن جا تا شامگاه گریه می کرد.
هفت روز از این جریان گذشت؛ سرانجام یکی از عموزادگانش بر آنان اعتراض کرد و فرزندش را به پس دادند و وی سوار بر شتر به همراه فرزندش «سلمه» به مدینه هجرت نمود و به شوهرش ملحق شد.
ابوسلمه در جنگ احد زخمی شد و سپس به شهادت رسید. پس از وفات ابوسلمه، و بعد از گذشت عدة وفات ام سلمه در شوال سال چهارم هجری به عقد پیامبر(ص) درآمد. پیامبر(ص) صداق وی را لحاف و قدحی چوبین و خوانچه ای بزرگ و دیگی قرار داد.
ام سلمه پس از خدیجه، از بهترین زنان رسول خدا(ص) است و از جهت عقل و خُلق سرآمد آنان بود.
ام سلمه عمری طولانی داشت و تا پس از شهادت امام حسین(ع) زنده بود. وی پس از درگذشت همة زنان پیامبر چشم از دنیا فروبست و ابوهریره بر وی نماز خواند و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد. (23)
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
23. طبقات ابن سعد، ج 8، ص 115؛ اسدالغابه، ج 5، ص 465؛ الاعلام زرکلی، ج 3، ص 66.
ام المومنین زینب بنت جحش
زینب دختر جحش از بنی اسد، دختر عمه رسول خدا (ص) است که مادرش امیمه دختر عبدالمطلب است.
زینب تحت کفالت حضرت بود و پیامبر(ص) او را برای همسری زید خواستگاری نمود . زینب ناراحت شد و گفت: من دختر عمه تو هستم و تو مرا به آزاد کرده خود می دهی! خواهر و برادر زینب نیز با این ازدواج موافق نبودند، تا این که آیه نازل شد که هیچ مرد و زن مؤمنی را نباید در برابر حکمی که خدا و پیامبرش صادر می کند، سرپیچی کند. با نزول این آیه مخالفان این ازدواج سکوت کردند و این به مقتضای آیة 36 سوره احزاب بود. فلسفه آن نیز این بود که فاصله طبقاتی باید شکسته شود و چه خوب که این کار از سوی پیامبر و بستگانش شکسته بشود.
در هر حال زینب به عقد زید در آمد و به خانه زید رفت، در حالی که زید همسر دیگری به نام «ام ایمن» داشت که او نیز آزاد کرده رسول خدا(ص) بود. زینب در این زندگی بنای بدرفتاری و ناسازگاری گذاشت تا جایی که زید شکایت کرد و از پیامبر(ص) اجازه طلاق وی را درخواست نمود، ولی پیامبر(ص) او را نصیحت کرد و کوشید تا وی را از این کار بازدارد. سر انجام با اصرار وی، رسول خدا (ص) با طلاق وی موافقت نمود.
پس از سپری شدن عده طلاق، پیامبر(ص) از سوی خداوند مأمور شد تا با وی ازدواج کند؛ با این هدف که با این ازدواج یکی از رسم های غلط جاهلی را از میان بردارد. (24)
عرب جاهلی پسر خوانده را به منزله پسر می دانست و زن وی را برخود حرام می شمرد. اسلام این حکم را باطل اعلام کرد و ازدواج پیامبر(ص) با زینب به جهت از بین بردن این حکم غلط جاهلی بود.
در هر حال، وی در اول ذی القعده یا به نقلی در محرم سال پنجم هجری به عقد پیامبر(ص) در آمد.
به همین جهت، زینب به دیگر زنان پیامبر افتخار می کرد و می گفت: عقد ازدواج من با پیامبر در آسمان ها بسته شد و من به امر خدا، همسر رسول گرامی اسلام (ص) شدم.
زینب پس از وفات پیامبر زنده بود و در سال 20 یا 28 هجری و در مدینه درگذشت و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد. (25)
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
24. طبقات، ج 8، ص 117 و 120.
25. الاعلام زرکلی، ج 3، ص 206؛ طبقات ابن سعد، ج 8، ص 129.
ام المومنین جویریه
جویریه دختر حارث بن ابی ضرار از قبیله بنی مصطلق.
پدر جویریه، «حارث» رییس قبیله بنی مصطلق بود که در پنج منزلی مدینه سکونت داشت. در سال پنجم یا ششم هجری حارث با کمک سایر قبایل عرب، لشکری آماده کرد تا بی خبر به مدینه حمله کند.
پیامبر (ص) از این موضوع با خبر شد وفردی را به صورت ناشناس برای کسب خبر به درون قبیله فرستاد و وی اخبار مفیدی برای پیامبر آورد. در مقابل، جاسوس بنی مصطلق دستگیر شد و آنان نتوانستند از وضعیت مسلمانان باخبر بشوند. پیامبر(ص) پیش دستی نمود و به آنان حمله کرد و آنان شکست خوردند، شوهر جویریه در این جنگ کشته شد و وی جزء اسیران جنگی شد و سهم یکی از انصار قرار گرفت. وی خود را در مدینه به نزد پیامبر(ص) رساند و از حضرت استمداد خواست. حضرت وی را از مرد انصاری خرید و آزاد کرد و بعد با مهریه چهارصد درهم او را به عقد خود درآورد.
خبر آزادی جویریه و سپس ازدواج با پیامبر(ص) به گوش اصحاب آن حضرت رسید، آنان به احترام این ازدواج، تمامی اسیران این جنگ را که در اختیار داشتند، آزاد نمودند. این خبر به گوش حارث پدر جویریه رسید، وی به مدینه آمد و مسلمان شد. آنگاه به قبیلة خود بازگشت و عموم آنان مسلمان شدند.
وفات وی در مدینه در سال 50 هجری رخ داد و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد. (26)
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
26. طبقات، ج 8، ص 132 به بعد؛ الاعلام زرکلی، ج 7، ص 342.
ام المومنین صفیه
صفیه دختر حُیَّی بن اخطب از یهودیان بنی نضیر و از نوادگان هارون برادر موسی بن عمران(ع) بود. مادرش نیز بره دختر سموءال از طایفه بنی قریظه بود.
وی نخست به عقد سلام بن مشکم در آمد و سپس از او طلاق گرفت و به عقد کنانة بن ربیع ابن ابی الحقیق از یهودیان بنی نظیر درآمد. کنانه در ماه صفر سال هفتم هجری در جنگ خیبر به دست مسلمانان کشته شد.
پس از جنگ، خیبریان به اسارت مسلمانان در آمدند و صفیه نیز جزو اسیران جنگی قرار گرفت و سهم غنیمتی رسول خدا شد .حضرت وی را آزاد کرد و سپس به عقد خویش درآورد.
دربارة این ازدواج گفته اند که حضرت در صورت صفیه آثاری از کبودی مشاهده نمود و علت را از وی پرسید. وی در پاسخ گفت: شبی در خواب دیدم، ماهی از مدینه آمد و بر دامن من نشست. خواب را برای شوهرم بیان کردم وی برآشفت و سیلی محکمی بر صورتم نواخت و گفت: آرزو داری همسر پادشاهی شوی که در مدینه ظهور کرده است.
این اثر آن سیلی است. پیامبر(ص) در پاسخ فرمود: اگر مسلمان شوی آزادت می کنم و همسر خودم قرار می دهم و اگر مسلمان نمی شوی آزادت می کنم و به قبیلة خودت باز می گردانم. وی مسلمان شد و پیامبر(ص) او را آزاد کرد و با وی عقد ازدواج بست.
وی در سال 50 یا 52 هجری در مدینه درگذشت و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد. (27)
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
27. سوره احزاب، آیه 52.
ام المؤمنین میمونه
میمونه دختر حارث بن حزن هلالی. او ابتدا مسعود ثقفی بود، وی او را طلاق داد و سپس همسر ابورهم بن عبدالعربی از بنی عامر بن لوی شد.
وی با ابورهم زندگی کرد تا این که ابورهم از دنیا رفت. در سال هفتم هجری در ماه ذیقعده که پیامبر (ص) و یارانش برای عمره مفرده به مکه سفر نمودند، پیامبر(ص) با وساطت عباس بن عبدالمطلب وی را با مهریه چهارصددرهم به عقد خود درآورد، میمونه خواهر زن عباس عموی پیامبر بود و او پیشنهاد این ازدواج را داده بود.
بر اساس پیمان صلح حدیبیه پیامبر(ص) بیش از سه روز نمی توانست در مکه بماند، روز سوم سپری شد و آنان گفتند که دیگر نمی توانید در مکه بمانید. پیامبر و یارانش برگشتند و ابورافع به دستور پیامبر(ص) میمونه را با خود به مدینه آورد. اسم میمونه «بره» بود که رسول خدا بعد از ازدواج با وی نامش را به میمونه تغییر داد. این آخرین ازدواج پیامبر (ص) بود.
در سال وفات میمونه اختلاف است؛ مشهور است که وی در سال 51 هجری قمری در منزل «سرف» در بازگشت از سفر حج وفات نمود و در همان جا به خاک سپرده شد. اما برخی دیگر می گویند که وی سال 61 هجری و در سن هشتاد و یک سالگی درگذشت. (28)
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
28. JOHN Daven Port .
انگیزه ها و حکمت ها در ازدواج رسول خدا (ص)
انگیزه ها و حکمت ها در ازدواج رسول خدا (ص)
پیش از بیان انگیزه ها، آثار و برکات ازدواج های رسول خدا(ص)، بیان دو نکته ضروری است.
الف. نگرشی کوتاه به فرهنگ ازدواج شبه جزیرة عربی در عصر رسول خدا (ص)
در زمان پیامبر (ص) فرهنگ ازدواج مردم آن سرزمین، ویژگی های خاصی داشت که در ضمن چند نکته بیان می شود:
• چادرنشینی، وضع اقتصادی بسیار بد و اسفناک، محرومیت از امکانات طبیعی از یک سو و تمرکز ثروت منطقه در دست برخی از سران مشرک مکه و طائف، و نیز یهودیان مدینه و اطراف آن، وضع را بر مردم آن سامان بسیار مشکل کرده بود.
• قتل، غارت، جنگ و خون ریزی در آن محیط امری معمول و متداول بود.
• آنان به دلیل فقر مادی و دست و پاگیری دختران در محیطی که همیشه آتش جنگ برافروخته بود و نیز به جهت اسیر شدن آنان به دست دشمنان در جنگ، و به فحشا کشیده شدن و دست بدست شدن، به دختر علاقه ای نداشتند و برخی نیز آن ها را زنده به گور می کردند.
• با وجود وضعیت ناگوار اقتصادی، گزینش همسر نوعی کمک به خانوادة دختر و یا زن محسوب می شد. به همین دلیل، مشرکان قریش، در مسیر مبارزة اقتصادی پیامبر(ص)، شوهران دختران آن حضرت را تشویق می کردند که همسران خود را طلاق دهند و آنان را به خانة پیامبر(ص) بفرستد تا به این وسیله، مشکل اقتصادی پیامبر (ص) بیشتر شود.
آنان به «ابوالعاص» خواهرزادة خدیجه، و «عتبه بن ابی لهب» مراجعه کردند و از آن ها خواستند که همسران خود را طلاق دختران آن حضرت، بر او مشکل درست کنند. زنان خود را طلاق دهند تا دختران پیامبر(ص) به خانه پدری بروند و نفقه آنان برگردن پیامبر(ص) بیفتد. «ابوالعاص» همسر «زینب» این خواست آنان را نپذیرفت، ولی «عتبة بن ابی لهب» با این شرط که دختر «سعید بن عاص» را به عقد وی درآورند، پذیرفت. «رقیه» دختر رسول خدا (ص) را طلاق داد تا مشکلی بر مشکلات پیامبر(ص) بیفزاید.
• در این محیط محدودیت سنی برای ازدواج وجود نداشت. چه بسا مردی بزرگسال بادختری که به مراتب از وی کوچک تر بود، ازدواج می کرد.
• در این محیط، زن بیوه اگر شوهر نمی کرد، زشت تلقی می شد، به مجرد آن که شوهرش می مرد یا از وی طلاق می گرفت و عدة وفات یا طلاقش سپری می شد، شوهری دیگر انتخاب می کرد؛ همانند اسماء بنت عمیس که اول همسر جعفربن ابی طالب و بعد از شهادت وی همسر ابوبکر و پس از درگذشت وی، به همسری علی بن ابیطالب (ع) درآمد.
• ازدواج مهم ترین عامل وحدت و پیوند بین قبایل به شمار می آمد. با پیوند ازدواج بسیاری از درگیری ها فروکش می کرد.
با توجه به آن چه ذکر شد، چند همسرداری (چند زن برای یک مرد) امری معمول و پسندیده و عاملی برای رفع مشکلات اجتماعی آنان محسوب می شد. این کار هم موجب تقویت و تحکیم مودت بین قبایل و جلوگیری از جنگ و خونریزی می شد و هم مشکل عدم تساوی بین تعداد نفرات زن و مرد و بی سرپرست شدن زنان و یتیمان که بر اثر جنگ و خونریزی به وجود می آمد، رفع می شد.
ب. نکاتی چند باره ازدواج پیامبر(ص)
• پیامبر(ص) تا سن پنجاه یا پنجاه و سه سالگی غیر از «خدیجه»، همسر دیگری برنگزید.
• همه زنان پیامبر (ص) به جز عایشه بیوه بودند.
• پیش از آن که با پیامبر (ص) ازدواج کنند، یک یا چند بار ازدواج نموده بودند.
• پیامبر(ص) با قبایل انصار ازدواج نکرد.
• همه زنان پیامبر(ص) پس از خدیجه به فاصله بین هجرت تا فتح مکه به عقد پیامبر درآمدند.
• همة زنان آن حضرت پیش از آن که حکم حرمت ازدواج به بیش از چهار زن نازل شود، به عقد پیامبر(ص) درآمده بودند. آیه مربوط به حرمت بیش از چهار زن، در اواخر سال هشتم هجری در مدینه نازل شد و حضرت، پیش از این تاریخ همسران خویش را به عقد خود درآورده بود و پس از این هم خداوند به پیامبرش دستور داد که اجازه ندارد زنانش را طلاق دهد و به جای آنان زنان دیگری برگزیند. (29)
این حکم از احکام اختصاصی رسول گرامی اسلام (ص) است که در جای خود بیان می شود.
پس از ذکر ین نکات، به تفسیر و تبیین حکمت ها و اهداف این ازدواج ها می پردازیم، و برای این امر از نکته های بیان شده کمک می گیریم، زیرا توجه به شرایط فرهنگی آن زمان در این تفسیر ضروری است.
با توجه به آن چه ذکر شد، بدون کوچ کترین تردید می توان فهمید که همسرگزینی های پیامبر(ص) جنبه ارضای غرایز نفسانی و خوش گذرانی نداشت، زیرا:
1. اگر پیامبر(ص) در پی ارضای غرایز نفسانی بود، می باید در سنین جوانی به این کار مبادرت می کرد؛ این غریزه از آغاز بلوغ خودنمایی می کند و کم کم قوی تر می شود و از سن سی و پنج یا چهل سالگی رو به کاهش می نهد، در حالی که پیامبر اسلام (ص) تا سن بیست و پنج سالگی همسری انتخاب نکرد و پس از آن نیز با زنی که در گذشته دوبار شوهر کرده بود، و از آن دو فرزندانی داشت و پانزده سال از وی بزرگ تر بود، ازدواج کرد و تا آخرین لحظه عمر این همسر، حدود بیست و پنج سال با وی زندگی نمود، بدون آن که با زن دیگری رابطه زناشویی برقرار سازد و تا سن پنجاه و سه سالگی، جز یک همسر نداشت؛ این در شرایطی بود که تعدد زوجات در آن محیط امری عادی محسوب می شد.
پیامبر (ص) در دورة جوانی، همة آن چه موجب جلب توجه زنان می شود مانند زیبایی، شخصیت فامیلی، شهرت و ... دارا بود. با این همه حضرت در پی کام گیری از زنان نبود و در طول زندگی خویش عفیف و پاکدامن بود. این پاکدامنی و اکتفا به زنی بیوه و بزرگسال در عهد جوانی، با واژه هایی چون زن بارگی و... ناسازگار است.
علاوه بر این، اگر رسول گرامی اسلام (ص) در این باره کوچک ترین ضعفی می داشت، دشمنان آن حضرت برای ضربه زدن به وی، از توسل به آن فرو گذار نمی کردند. پاکدامنی و خویشتن داری پیامبر(ص) به اندازه ای آشکار بود که حتی دشمنان نیز به خود اجازه نمی دادند تا ایشان را به خلاف آن متهم نمایند.
«جان دیون پورت» (30) می گوید: «آیا ممکن است مردی که به شهرت توجهی بسیار دارد، در چنان کشوری که تعدد زوجات عمل عادی محسوب می شد، برای مدت بیست و پنج سال به یک زن قانع باشد، آن هم پانزده سال از او بزرگ تر؟! (31)
2. اگر آن حضرت زنباره بود، باید جهت گیری وی در گزینش همسر رنگ رخسارة آنان می بود و با زیباترین دوشیزگان که در اوان جوانی به سر می بردند، ازدواج می کرد، نه زنان بیوه و یتیم دار. همة زنان پیامبر(ص) ـ به جز «عایشه» ـ بیوه بودند و برخی چون ام سلمه به دلیل بزرگسالی علاقه ای به ازدواج و شوهرداری نداشت. براساس گزاراش های تاریخی، آن حضرت در حالی با «ام سلمه» ازدواج نمود که وی پیرزن بود که به ازدواج رغبتی نداشت و از شوهر درگذشتة خویش فرزند یا فرزندانی داشت. نیز آن حضرت با زینب بنت جحش پنجاه ساله یا با میمونه پنجاه و یک ساله ازدواج نمود.
3. ماهیت زندگی کسانی که با انگیزة ارضای غرایز حیوانی و کامیابی از زنان به ازدواج های متعدد رومی آوردند، این است که به زرق و برق و تجملات و زینت زنان و رفاه و مانند آن رو می آورند، در حالی که سیرة و روش زندگی رسول خدا(ص) خلاف این است. پیامبر(ص) در برابر درخواست همسران خویش درباره زرق و برق زندگی و زینت زنان، نرمشی از خود نشان نمی داد. و آنان را بین ادامه زندگی ساده با پیامبر (ص) و طلاق مخیر می کرد. (32)
علامه سید محمد حسین طباطبایی در این باره می نویسد: «داستان تعدد زوجات پیغمبر(ص) را نمی توان بر زن دوستی و شیفتگی آن حضرت نسبت به جنس زن حمل نمود؛ چه آن که برنامة ازدواج آن حضرت در آغاز زندگی که تنها به خدیجه اکتفا نمود و هم چنین در پایان زندگی که اصولاً ازدواج بر او حرام شد، با بهتان زن دوستی آن حضرت منافات دارد». (33)
4. دو نفر از زنان پیامبر(ص) کنیز بودند؛ اگر هدف پیامبر از ازدواج، لذت بردن بود، لذت بودن از این دو کنیز بدون ازدواج نیز ممکن بود؛ با این تحلیل ازدواج بی فایده بود.
بنابر آن چه ذکر شد، در تفسیر و تحلیل ازدواج های پیامبر اسلام(ص) جایی برای شهوت گرایی و میل به خوش گذرانی وجود ندارد. اهداف و حکمت این ازدواج ها را باید در انگیزه های غیرنفسانی جستجو کرد که اینک به برخی از این اهداف اشاره می کنیم.
1. اهداف سیاسی ـ تبلیغی
از جمله اهداف ازدواج های پیامبر (ص)، کسب قدرت سیاسی و اجتماعی برای تبلیغ، رشد و گسترش اسلام است.
آن حضرت به دلیل تحصیل موقعیتهای بهتر اجتماعی و سیاسی، و پیوند با قبایل بزرگ عرب و جلوگیری از کارشکنی های آنان و حفظ سیاست داخلی و ایجاد زمینة مساعد برای مسلمان شدن قبایل عرب، به برخی از این ازدواج ها روی آورد؛ در راستای این اهداف با عایشه دختر ابوبکر از قبیله تیم، حفصه دختر عمر از قبیله عدی، ام حبیبه دختر ابوسفیان از بنی امیه، ام سلمه از بنی مخزوم، سوده از بنی اسد، میمونه از بنی هلال و صفیه از بنی اسراییل پیوند زناشویی برقرار کرد. پیوند ازدواج مهم ترین پیوند اجتماعی به ویژه در محیط و فرهنگ عرب جاهلی بود.
در آن محیط که جنگ و خون ریزی و غارتگری رواج داشت، بلکه ـ به تعبیر «ابن خلدون» ـ جنگ، خون ریزی و غارتگری خصلت ثانوی آنان شده بود، (34) پیوند ازدواج بازدارنده از جنگ ها، کارشکنی ها و عامل وحدت و الفت بود. به همین دلیل می بینیم که آن حضرت با قبایل بزرگ قریش، به ویژه با برخی قبایلی که بیش از دیگران با پیامبر (ص) دشمن بودند، همانند بنی امیه و بنی اسراییل ازدواج می کند. اما با قبایل انصار که خطر این دشمنی وجود نداشت ازدواج نمی کند.
پیامبر(ص) با قبایل مختلف پیوند خویشاوندی برقرار می کند، به این ترتیب اتحاد و الفت میان قبایل و پیامبر(ص) بیشتر، و دشمنی و کارشکنی آنان نسبت به مسلمانان و دعوت پیامبر(ص) کمتر گردد.
اعراب جاهلی با همه تعصب و لجاجت، خصلتی جوانمردانه داشتند. وقتی در برابر بت سوگند می خوردند، به آن عمل می کردند؛ اگر به کسی پناه می دادند، با همة قبیله از او دفاع می کردند. آنان جنگ با دوکس را ننگ می دانستند؛ جنگ با هم قبیله و فامیل. به این ترتیب پیامبر(ص) با چند قبیله بزرگ فامیل شد و از این راه توانست بررشد و گسترش اسلام بیفزاید.
کوتاه سخن این که ازدواج های متعدد پیامبر(ص) یکی از عوامل رشد و گسترش اسلام در آن محیط به شمار می آمد و به ازدواج های پیامبر(ص) هدف سیاسی بخشید. با دقت در چند نکته، این سخن را بهتر می توان پذیرفت.
در شرایط سخت و بحرانی، رسول خدا(ص) به ازدواج های متعدد روی آورد؛ به ویژه پس از جنگ احد که نتیجة آن برای مسلمانان بسیار ناگوار بود، پیامبر (ص) پس از این جنگ به چند ازدواج مبادرت کرد.
پس از فتح مکه که نقطة پیروزی درخشان مسلمانان، بلکه نقطة عطفی در تاریخ صدر اسلام محسوب می شود، پیامبر اسلام(ص) دیگر ازدواج نکرد و آخرین ازدواج پیامبر(ص) در جریان عمرة القضا در سال هفتم هجری بود.
رسول خدا با قبایل انصار و مسلمانان مدینه که روگردانی از حمایت پیامبر (ص) در مورد آنان مطرح نبود، پیوند زناشویی برقرار نساخت، «گیورگیو» نویسندة مسیحی می نویسد: محمد ام حبیبه را به ازدواج خود درآورد تا بدین ترتیب داماد ابوسفیان، یعنی دشمن اصلی خود شده، از دشمنی قریش نسبت به خود بکاهد. در نتیجه این وصلت، پیامبر(ص) با خاندان بنی امیه و هند زن ابوسفیان و سایر دشمنان خونین خود، جنبة فامیلی و خویشاوندی پیدا کرد، ام حبیبه عامل بسیار مؤثری برای تبلیغ اسلام در خانواده های مکه بود. (35)
2. هدف تربیتی
رسول خاتم (ص) حمایت از محرومان و واماندگان را از اصول آیین نجات بخش خویش قرار داد. آیه های قرآن به
گونه های مختلف مردم را به حمایت از واماندگان، محرومان و یتیمان فرا می خواند و رسول اکرم هم در فرصت های مناسب مردم را به این کار خدا پسندانه تشویق می نمود و در عمل برای مردان بیچاره و وامانده در کنار مسجد صفه را بنا نهاد و حدود هشتاد نفر از آنان را در اینجا سکنی داد. اما دربارة زنان با توجه به موقعیت آنان، این گونه راه حل ها برای رهایی آنان از مشکلات پسندیده نبود، رسول خدا(ص) برای زنان راه حل دیگری در نظر گرفت؛ آن حضرت از فرهنگ آنان و راه حل چند همسرداری که بازتاب شرایط اجتماعی این منطقه بود، بهره جست و مردان مسلمان را تشویق نمود که زنان بی سرپرست و دارای یتیم را به فراخور حالشان، با پیوند زناشویی به خانه های خویش ببرند تا آنان و یتیمانشان از رنج بی سرپرستی و تنهایی و فقر مالی و عقده های روانی رهایی یابند.
رسول خدا (ص) تنها با زبان و گفتار مسلمانان را به این امر خدا پسندانه تشویق ننمود، بلکه در عمل نیز به تشویق مسلمانان اقدام نمود و خود در نگهداری از یتیمان و بیچارگان پیشگام شد و زنان بیوه و بی سرپرست و یتیم دار را با پیوند زناشویی به خانة خویش برد و در این کار برای دیگران الگوی پسندیده ای شد.
این بهترین راه برای حل مشکل زنان محسوب می شد؛ چرا که زنان مؤمن بی سرپرست به حکم شرع مقدس اسلام، نمی توانستند به نکاح مردان کافر در آیند. و همچنین ماندن پیش خانوادة خود که کافر بودند، به مصلحت نبود.
آری با دقت و تامل در فرهنگ آن عصر و ارزشهای اسلامی، پیامبر(ص) بهترین راه حل ممکن را برگزید؛ در حالی که دشمنان پیامبر (ص) به رهبری ابوسفیان، تلاش می کردند با طلاق دادن دختران رسول خدا (ص) مشکل اقتصادی پیامبر(ص) را بیشتر کنند، رسول خدا(ص) دختر بیوه ابوسفیان را به خانة خویش برد.
2. رهایی کنیزان
اسلام با برنامه ریزی دقیق و مرحله به مرحله، در جهت آزادی اسیران گام نهاد. رسول خدا(ص) از شیوه های خوب و متعدد برای آزادی اسیران استفاده کرد که ازدواج از جملة آن است. جویریه و صفیه کنیز بودند و پیامبر این دو را آزاد کرد؛ سپس با این دو ازدواج نمود ـ تا به این وسیله مسلمانان بیاموزد که می توان با کنیز ازدواج نمود؛ اول او را آزاد کرد سپس شریک زندگی خویش قرار داد. در ازدواج پیامبر با جویریه بسیاری از کنیزان آزاد شدند.
جویریه در غزوه بنی مصطلق اسیر شده بود و در سهم غنیمتی رسول خدا (ص) قرار گرفت. آن حضرت وی را آزاد و سپس با وی ازدواج نمود. این کار حضرت به الگویی برای یاران و صحابه تبدیل شد و آنان تمامی اسیران غزوه بنی مصطلق را که حدود دویست نفر بودند، آزاد کردند.
بنابراین، یکی از حکمت های ازدواج های متعدد پیامبر (ص) آزادی کنیزان بود. پیامبر(ص) با این کار به مسلمانان یاد داد که می توان کنیز را آزاد و سپس با وی ازدواج کرد.
در این باره گیورگیو دانشمند مسیحی می نویسد: محمد(ص) با جویریه ازدواج کرد؛ یارانش به این عمل با تعجب نگریستند و رفتار پیامبرشان را نپسندیدند، از فردای آن روز عده ای کم کم به اصل اقدام پی بردند و وقتی پیامبر(ص) یاران و جنگجویان را خواست و از آنان سؤال کرد که آیا روا می دانند که پدر زن رسول خدا (ص) برده باشد؟! سپس تمام افراد بنی مصطلق آزاد شدند. (36)
4. نجات زن و جلوگیری از غلتیدن وی در دامن بستگان مشرک و کافر برخی زنانی که مسلمان بودند، به دلیل مرگ، شهادت یا ارتداد شوهران بی سرپرست می شدند و زندگی برای آنان بسیار مشکل بود و در وضع بسیار آشفته ای به سر می بردند، همانند ام حبیبه دختر ابوسفیان. رسول خدا(ص) وقتی از مشکل وی با خبر شد، با وساطت نجاشی پادشاه حبشه با وی ازدواج کرد و در حالی که مهریه دیگر زنان پیامبر چهارصد درهم مقرر شده بود، مهریة ام حبیبه را چهار صد دینار، یعنی ده برابر مهریه دیگر زنان قرار داد که این خود نشان می دهد که پبامبر (ص) می خواست با این ازدواج وی را نجات بدهد و از غلتیدن وی به دامن بستگان مشرک و کافر جلوگیری کند و از شدت نگرانی وی، از مصیبت های رسیده بکاهد.
5. طرد سنتی از سنت های غلط جاهلی
در اسلام پسرخوانده حکم پسر واقعی را نداردو زن پسرخوانده بر مرد محرم نیست، در حالی که در جاهلیت احکام پسر واقعی را به پسر خوانده سرایت می دادند و زن وی بر مرد محرم بود، اسلام این حکم را باطل کرد. (37)
رسول خدا (ص) به دستور خداوند سبحان با زینب بنت جحش، همسر مطلقة زید بن حارثه پسر خواندة خود، ازدواج کرد تا مسلمانان به روشنی تمام بدانند که این حکم جاهلی باطل اعلام شده است؛ (38) چه بسا ممکن بود که اگر این ازدواج رخ نمی داد، زیدبن حارثه بعد از رحلت پیامبر(ص) به عنوان پسر پیامبر (ص) مطرح می شد و مسیر وراثت، امامت و خاندان پیامبر تغییر می کرد. ممکن بود که به زید بگویند تو وارث رسول خدا هستی و تو باید خلیفة مسلمانان بشوی یا خلافت حق تو است وبه هر کس می خواهی محول کن ویا... . از جمله فواید این ازدواج، افزون بر جلوگیری از خطر احتمالی مذکور این است که دو حکم و سنت جاهلی را باطل کرد؛ یکی حرمت ازدواج با همسر مطلقة پسرخوانده و دیگری سنت زشت شمردن ازدواج با همسر مطلقه یک غلام آزاد شده.
افزون بر آن چه ذکر شد، می توان امور دیگری را نیز برشمرد که از ذکر آن خودداری می کنیم.
کوتاه سخن این که ازدواج های پیامبر(ص) به دلایلی که ذکر شد، به هیچ عنوان جنبة خوش گذرانی و شیفتگی به جنس مخالف نداشت، بلکه آن حضرت ازاین ازدواج ها اهداف والایی را دنبال می کرد؛ برای نمونه:
ـ ازدواج با خدیجه به دلیل آینده، ایمان و فداکاری خدیجه و بهترین ثمره، این پیوند وجود اطهر صدیقه کبری فاطمه زهرا(س) و بقای نسل آن حضرت از این طریق بود.
ـ ازدواج با سوده دختر زمعه به دلیل رفع پریشانی و نجات وی از افتادن در دامن قبیله کافر، حفظ ایمان و رهایی از آزار خانواده مشرک.
ـ ازدواج با عایشه به دلیل جلب توجه ابی بکر و تحکیم روابط با قبیله بزرگ تیم.
ـ ازدواج با حفصه به دلیل وصلت با قبیله بزرگ عدی و رفع نگرانی عمر برای بی سرپرستی دخترش حفصه.
ـ با زینب بنت خزیمه ، برای حفظ آبرو و مفتخر شدن وی به مقام ام المومنین؛ چرا که وی از زنان نیکوکار بود، به همین دلیل در جاهلیت وی را ام المساکین (مادر مسکینان). لقب داده بودند.
ـ ازدواج با ام سلمه به منظور جبران زحمتهای وی و رفع نگرانی و سرپرستی از یتیمان او.
ـ با زینب بنت ججش، به دلیل طرد و باطل کردن حکمی از احکام نادرست جاهلی، درباره زنان پسرخوانده.
ـ با جویریه به دلیل تحکیم مبانی اسلام در قبیله بنی مصطلق، آزادی اسیران جنگی به صورت داوطلبانه و تعلیم این روش که می شود کنیز را آزاد کرد و سپس با وی ازدواج نمود.
ـ با ام حبیبه دختر ابوسفیان، به جهت رفع پریشانی، سرپرستی و جلوگیری از غلتیدن وی در دامن خانواده مشرک و دشمن با مسلمانان و نیز هدف سیاسی کاستن از دشمنی آنان با مسلمانان.
ـ هدف از ازدواج با صفیه به منظور نجات زن، وصلت با بنی اسراییل، تعلیم این روش که می توان کنیز را آزاد کرد و با وی ازدواج نمود و به گفتة رشید رضا، حکمت عمومی ازدواج های آن حضرت، براساس مصالح و حکمت هایی بود که در انجام ماموریت الهی به آنها نیازمند بود و اگر هدف عیش و نوش و شهوت رانی بود، همانند ملوک و سلاطین امرای جهان، به جای این همه زنان سالخورده و بیوه، از دختران دلربا و زیباروی اختیار می کرد. (39)
نسبت های ناروا به پیامبر (ص) درباره ازدواج های آن حضرت
با توجه به مطالب گذشته به این نتیجه رسیدیم که پیوندهای زناشویی آن حضرت با اهداف و حکمت های والایی همراه بود. اما برخی از خرده گیران از نسبت های ناروا فروگذار نکردند و ضمن خرده گیری، انگیزه های دیگری برای ازدواج های آن حضرت برشمردند.
گوستاولوبون فرانسوی، شرق شناس نامدار در این باره می نویسد: «تنها چیزی که موجب انتقاد از این پیامبر بی نظیر شده است، علاقة او به زنان بود؛ با این که تا سن پنجاه سالگی به همان زن نخستین خود (خدیجه) اکتفا کرده بود، ولی این علاقه در سنین آخر زندگی او آشکار شد، و آن جناب علاقه ای که به زنان داشت، هیچ گاه پوشیده نمی داشت، زیرا از سخنان او است که می فرماید: از دنیای شما سه چیز را دوست دارم، بوی خوش، زنان و نماز که نور چشم من است.
محمد به سن زنانی که می گرفت، اهمیتی نمی داد، زیرا عایشة ده ساله را به همسری گرفت و با میمونه که پنجاه و یک ساله بود، ازدواج کرد. محبت او به زنان چنان بود که روزی چشمش به زن زید که پسر خواندة او بود بیفتاد و میلی از آن زن در دل او پیدا شد، بدین خاطر شوهرش زید آن زن را طلاق گفت که پیامبر(ص) با او ازدواج کند...». (40)
پیامبر اسلام (ص) چهار زن را در یک سال به همسری گرفت و شمار زنانی که روی هم رفته گرفت، به پانزده زن می رسد و در یک زمان شمارة آنان به یازده نفر رسید. اروپاییان خیال
می کنند این شماره زیاد است، ولی در نظر شرقی ها، افراطی در این کار نشده است و اگر پیغمبر (ص) می خواست به روش حکیم ترین و خردمندترین انبیا از نظر کتاب تورات تأسی
می کرد و می باید خیلی بیش از این زن بگیرد... و نیز می نویسد: «باید دانست موضوع تعدد زوجات چیزی نبود که محمد (ص) آورده باشد، بلکه تعدد زوجات چیزی بود که در میان ملت های آسیا با اختلاف های مسلکی و نژادی که داشتند، پیش از آمدن او مرسوم بود و اکنون نیز در میان آن ها شایع است». (41)
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
29. عذر تقصیر به پیشگاه محمد، ترجمه سید غلامرضا سعیدی، ص 35.
30. سوره احزاب، آیه 29.
31. فرازهایی از اسلام، ص 174.
32. ترجمه مقدمه ابن خلدون، ج 1، ص 286.
33. محمد پیامبری که از نو باید شناخت، ص 207، به نقل از همسران رسول خدا (ص)، عقیقی بخشایشی.
34. همان، ص 181.
35. سوره احزاب، آیه 4.
36. سوره احزاب، آیه 37.
37. تفسیر المنار، ج 4، ص 370، به نقل از همسران رسول خدا (ص)، ص 77.
38. تاریخ تمدن اسلام و عرب، ص 116 به بعد.
39. همان ، ص 124.
40. سوره نحل، آیه 58.
41. وسایل الشیعه، ج 14، ص 8.
نقد و بررسی
نقد و بررسی
گرچه در سخنان این مستشرق، نکات خوب و درستی وجود دارد، اما برخی از مطالب آن از حقیقت به دور است که به چند نمونه از آن اشاره می کنیم.
1. این نویسنده از این روایت پیامبر(ص) که فرمود: من از دنیای شما سه چیز را دوست دارم، بوی خوش، زنان و نماز که نور چشم من است، نتیجه گرفته که ازدواج های پیامبر(ص) در سنین آخر زندگی، جنبه شهوانی داشت، در حالی که این برداشت و تحلیل، با شواهد تاریخی همسو نیست، بلکه وضع اجتماعی ـ فرهنگی شبه جزیره عربی به گونه ای بود که زن را خوار و بی ارزش می پنداشتند، و علاقه ای به دختر نداشتند و هرگاه از تولد دختری خبردار می شدند، به سوی زنده به گوری دختران گام بر می داشتند. (42)
نسل دختری خویش را قبول نداشتند و ...، آن حضرت در برابر این همه ظلم و ستم به زنان به مبارزه برخاست، زنده به گوری دختران را گناهی بزرگ و نابخشودنی بر شمرد، به زنان ارزش و احترام داد و در پیشگاه خداوند معیار تقرب و برتری را تقوا قرار داد، نه جنسیت، و کوشید تا با طرق ممکن آن وضع ناشایسته را برطرف نماید. آن حضرت در همین مسیر تبعیض زدایی و شخصیت دادن به زنان می فرماید که من زنان را دوست دارم و این دوستی را در کنار دوستی و علاقه به نماز قرار می دهد.
بنابراین نباید این دوستی را با شهوت گرایی و زنباره بودن خلط نمود.
افزون بر این، رسول گرامی اسلام (ص) خواسته است که با این روایت و روایات مشابه به مسلمانان بقبولاند که آیین اسلام با رهبانیت و ترک زنان همسو نیست، بلکه یک مسلمان، هم باید ازدواج کند و از بوی خوش استفاده کند و هم به عبادت خداوند بپردازد و نماز بخواند.
در گزارش های تاریخ اسلام آمده است که چند نفر از اصحاب به منظور تزکیه نفس و و جلب رضای خداوند، آمیزش با زنان را برخود حرام نمودند، ام سلمه همسر پیامبر(ص) از تصمیم آنان با خبر شد و جریان را به اطلاع پیامبر (ص) رسانید، حضرت به میان اصحابش رفت و فرمود: «اترغبون عن النساء انی اتی الناس و آکل بالنهار و انام باللیل فمن رغب عن سنتی فلیس منی»؛ آیا زنان خود را ترک گفته اید و از آنان اعراض کرده اید؟ من نزد زنان می روم، روز غذا می خورم و شب را می خوابم و هر کس از سنت من روی گرداند، از من نیست. (43)
کوتاه سخن این که روایات مربوط به محبت زنان را می توان با دو هدف ترک رهبانیت و طرد فرهنگ جاهلی تفسیر نمود.
2. درباره ازدواج آن حضرت با زینب، چنان که ذکر شد، به دلیل طرد سنت جاهلی و حرمت ازدواج با زن پسر خوانده بود. این هدف را قرآن مجید با صراحت کامل بیان می دارد و می فرماید: «فلما قضی زید منها و طراً زوجنا کها لکی لایکون علی المومنین حرج فی ازواج ادعیائهم اذا قضوا منهن و طراً»؛ هنگامی که زید زینب را طلاق داد، ما او را به همسری تو در آوردیم تا مشکلی برای مومنان در ازدواج با همسران پسر خوانده هایشان، هنگامی که طلاق می گیرند، نباشد. (44)
پیامبر هر دو را نصیحت کرد و چندین بار زید را از طلاق منع کرد، اما به هیچ وجه سازش صورت نگرفت، آنگاه با طلاق موافقت کرد. در این باره نمی توان از ابراز شگفتی خودداری کرد که نویسندگان غربی به گزارش های بی پایة برخی دروغ پردازانی که با انگیزة بی اعتبار کردن پیامبر(ص) گزارش هایی نقل می کنند، بها می دهند و به عنوان سند تاریخ اسلام می پذیرند، اما به آیات قرآن مجید که بهترین و مهم ترین و معتبرترین سند تاریخ اسلام است و با صراحت هدف این ازدواج را بیان می دارد، توجهی نمی کنند.
3. درباره تعداد همسران آن حضرت، گوستاولوبون سخن به گزاف رانده و با ارایه منابع اصلی، تعداد آن ها مشخص است.
کوتاه سخن این که اگر به ازدواج های آن حضرت با دید شهوانی و خوش گذرانی بنگریم، چنان که از لابلای کلام این مستشرق پیدا است، در تفسیر و تحلیل آن با مشکل مواجه می شویم که چرا تا پنجاه سالگی تنها با یک همسر به سر برد؟ و چرا آن حضرت زنان بزرگسال را به همسری برگزید؟! و چرا در سخت ترین شرایط به تعدد زوجات روی آورد و به قول این نویسنده، در یک سال (بعد از جنگ احد) چهار زن اختیار کرد؟! و...؟!
اما افزون بر اهداف ذکر شده می توان گفت، آن حضرت رسالت بزرگی داشت و از تمام راه های مشروع برای ترویج و تبلیغ دین استفاده کرد.
توماس کارلایل می نویسد: «به رغم دشمنان، محمد هرگز شهوت پرست نبود، از روی عناد دشمنان او را به شهوت رانی متهم نمودند و این تهمت، زهی بی انصافی است.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
42. سوره احزاب، آیه 37.
43. الابطال، ص 108، به نقل از همسران پیامبر (ص)، ص 81.
44. عذر تقصیر به پیشگاه محمد و قرآن، ص 34ـ 35.
محمد (ص) در جست وجوی پسر
جان دیون پورت از دیگر نویسندگان غربی در کتاب عذر تقصیر به پیشگاه محمد و قرآن، می نویسد:
«به طوری که نقل کرده اند، محمد پس از رحلت خدیجه در اوقات مختلف از میان پانزده یا سیزده زنی که نامزد وی شده بودند، یازده یا دوازده زن گرفته و از این جهت مکرر مورد نکوهش نویسندگان جنجال طلب قرار گرفته است و تعدد زوجات را دلیل شهوت پرستی او دانسته اند، ولی صرف نظر از این که تعدد زوجات (با این که به حسب قوانین اروپایی ممنوع است)، در زمان حیات محمد (ص) در تمام عربستان و سایر نواحی مشرق زمین معمول بوده و خلاف اخلاق شمرده نمی شده است، باید این نکته را به خاطر آورد که محمد (ص) در سن بیست و پنج سالگی به داشتن یک زن قانع بود و تا هنگامی که خدیجه زنده بود، همسری انتخاب نکرد. حضرت محمد از خدیجه فرزند ذکوری نداشت. در این صورت باید پرسید: آیا ممکن است چنان مرد شهوانی در چنان کشوری که تعدد زوجات عمل عادی شمرده می شد برای مدت بیست و پنج سال به یک زن قانع باشد، آن هم زنی که پانزده سال از او بزرگ تر است؟ آیا نمی توان بر این احتمال تکیه کرد که زن های متعددی را که محمد در اواخر زندگی گرفت، ناشی از این میل و رغبت بوده که پسری داشته باشد».
نقد و تامل
جان دیون پورت بر خلاف دیگر مستشرقان، هدف ازدواج های آن حضرت را شهوت گرایی و زن بارگی بیان نکرده است، بلکه آن را به جهت دستیابی به فرزند ذکور تفسیر نموده است.
این تحلیل، گرچه از تحلیل دیگر مستشرقان بهتر است، اما تحلیل درستی نیست.
با توجه به آن چه دربارة اهداف ازدواج آن حضرت ذکر شد، نادرستی این تحلیل نمایان می شود؛ افزون بر آن، اینک در نقد این سخن به چند نکته اشاره می گردد.
1. در تحلیل تاریخی، محقق نمی تواند تنها با احتمال، یک حادثه را تحلیل کند، بلکه برای این کار ارایه پدیده یا
پدیده هایی به عنوان شاهد ضروری است. این سخن جان دیون پورت دربارة انگیزة تعدد زوجات پیامبر(ص) تنها ادعایی است که هیچ شاهد صدقی به حمایت از آن احتمال برنمی خیزد.
2. نه تنها این احتمال شاهد صدقی ندارد. بلکه شواهدی بر نادرستی آن دلالت دارد. رسول خدا(ص) با فرهنگ جاهلی مبارزه کرد و با تمامی وجود و تمامی امکانات کوشید تا این فرهنگ بی ارزش شمردن دختران و زنان را باطل کند؛ بازنده به گوری دختران مبارزه کرد؛ به زنان شخصیت داد؛ در راه تعالی و تقرب به خدا تفاوتی میان آن دو قایل نشد و تنها معیار برتری را به تقوا قرار داد و برخلاف آنان که می پنداشتند، نسل آنان تنها از طریق پسر است، آن حضرت فرزندان زهرا(س) را فرزند خود خواند و دست یگانه دخترش حضرت زهرا (س) را می بوسید. حکمت خداوند نیز بر این تعلق گرفت که نسل آن حضرت، تنها از طریق دختر باشد تا بهترین دلیل برای پذیرش نسل دختری باقی بماند و... .
همة این امور شواهد گویایی است که آن حضرت به جهت پسریابی به ازدواج های چندی روی نیاورد، بلکه در ازدواج های آن حضرت حکمت ها و اهدافی بود که شرح آن گذشت.
3. برخی از زنان آن حضرت در سنین پیری به همسری رسول خدا (ص) درآمدند که در این سن و سال انتظار تولد فرزند از آنان وجود نداشت.
4. برخی از زنان آن حضرت پیش از آن که همسر رسول خدا شوند، کنیز آن حضرت بودند و رابطة زناشویی با کنیز امری مشروع و قانونی بود؛ بنابراین اگر پیامبر (ص) با هدف پسریابی با آنان ازدواج کرد، این امر شاهد دیگری است که هدف وی از ازدواج جز این بود.
فضایل نماز شب 
